Bebeklerde Bilişsel (Zihinsel) Gelişim

Bilişsel gelişimi incelemeye başlamadan önce Bilişsel Gelişim Teorisinin çıkış noktasını bilmemiz, çocuklarımızın bilişsel gelişim sürecini sağlıklı bir şekilde yorumlamamıza yardımcı olabilir.

Biliş

Biliş terimi içsel zihin sürecini ifade etmektedir. Zihin içindeki birçok şeyi kapsayan geniş bir çukurdur. Biliş kavramını incelerken: Dikkat, algı, bellek, dil gelişimi, okuma ve yazma, problem çözme, akıl, yaratıcılık, vb. kavramları ile karşılaşırız.

Psikoloji tarihinin ilk elli yılında bebeklerin ve çocukların davranışlarının ve duygularının incelenmesine gerek olmadığı düşünülüyordu. Yalnız bir adam vardı ki böyle düşünmüyordu. James Mark Baldwin bebeklerin ve çocukların bilişsel gelişimini dönemler halinde açıklayan bir teorisi vardı. Baldwin’in kullandığı “döngüsel tepki, akadamasyon, adaptasyon” terimleri bilişsel gelişimde hala kullanılmaktadır.
Döngüsel tepki: Belli davranışların sürekli tekrarlanmasıdır.
Akadamasyon: gözün bir cisme odaklanması üzere kendini ayarlamasına verilen isimdir.
Adaptasyon: Uyum sağlama

Baldwin’in çalışmalarını İsviçreli bir bilim insanı olan Jean Piagetçalışmalarını dikkatle inceliyor ve araştırmalar yapıyordu.

Piaget’in “ büyük çocukların küçüklere göre soruları daha farklı algıladığını fark etti. Bu da onu “ problem durumlar” hakkında büyük çocukların küçük çocuklardan daha farklı düşündükleri sonucuna götürdü. Bu sonuç, Piaget’i bilişsel gelişimi hakkında çalışmaya teşvik etti.

Pİaget’e göre bilişsel gelişim, beyin ve sinir sisteminin olgunlaşmasıyla bireyin çevresine adapte olmasına yardımcı olan deneyimlerinin bir birleşimidir. Bu da demek oluyor ki çevre ve kalıtım faktörü bizim bilişsel gelişimimizde önemli bir değişkendir.

Bilişsel gelişimin amacı: Akıl yürütme, Muhakeme edebilme, mantıksal düşünme, Problem çözebilme, durumlar arasında örgütleme yapabilmedir.

Bilişsel gelişim organizmanın doğumundan ölümüne kadar geçen zamanda niteliksel olarak sürekli ilerleme çalışmasıdır. Piaget bebeklerde bilişsel (zihinsel) gelişimi incelerken yaşlara göre ayırmıştır. Çünkü her yaş diliminde bilişsel gelişimin tamamlaması gereken evreleri var olmasıdır. Dünya üzerinde var olan bütün çocuklar aynı bilişsel gelişim evrelerinden sırasıyla geçerek ilerleme kaydetmektedir . Piaget bilişsel gelişimi dört evreye ayırmıştır. Her bir evre kendi yaş dönemi ile ilgili olup, düşünmenin farklı dönemlerini ifade eder. Lakin bu dönemler kesin belirttiğimiz yaş aralıkları ile sınırlı değildir. Bizim için önemli olan nokta her bir dönemden çocuğun geçebilmesi ve dönemlerin özellikleridir.

Duyu – Motor Dönem (0-2 yaş)

İşlem Öncesi Dönem (2-7 yaş)

Somut İşlemler Dönemi (2-7 yaş)

Soyut İşlemler Dönemi(7-11 yaş)
Duyu Motor Dönem (0-2) yaş

Piaget bebeklerin biz yetişkinler gibi düşünemediğini, zihinsel imaj ve sembolik becerilere sahip olmadığını ifade etmektedir.. Bebeğimizin ilk dönemi olan duyu-motor döneminde bebeğin düşünceleri onun fiziksel aktivitelerine bağlıdır. Örneğin : bebek emziğini tanıdığında ona uzanır ve bu durum bize bebeğin çevreyi duyuları ve motor becerileriyle algıladığını gösterir

Bebeğimizin burada emziğine uzanması aslında oluşturmaya başladığı ilk şemasıdır. Şemalar, ilk zihinsel yapılar olup bilginin en temelidir. Şemalar çok sayıda ve karmaşıktır. Bebeğimizin kullandığı duyu-motor şeması yetişkinlerin dışında çocuklardan bile farklıdır.

İlk başlarda refleks olan bazı davranışlar daha sonrasında istemli hareketlere dönüşerek şemalarının oluşmasına ve bilişsel becerilerinin temel atmasına yardımcı olmaktadır.

7-8 aylık bir bebeğe küf ve fincan verdiğinizde onlara vurması, sallaması, ağzına alması beklenir.

10-12 aylık bebekten ise dikkatli bir şekilde fincanı incelemesi, döndürmesi, küpü fincanın içine ve dışına koyma hareketlerinde bulunması beklenir.

Bebeklerde bilişsel (zihinsel) gelişim kuramına göre bebekler daha az bilgiye sahiptirler. Bebeğin bilişsel şemalarının oluşmasına rehberlik etmemiz beklenilir.

Duyu-Motor dönem altı alt aşamadan oluşmuştur. Her bir aşamada öğrenilecek farklı şemalar olabilir.

0-1 ay: Refleksler aşaması

1-4 ay :ilk alışkanlıklar ve birinci döngüsel tepkiler aşaması

4-8 ay:ikinci döngüsel tepkiler aşaması

8-12 ay: ikinci döngüsel tepkilerin koordinasyonu ve amaca yönelik davranışlar aşaması

12- 18 ay: üçüncü döngüsel tepkiler, yenilik, merak aşaması

18-24 ay: Zihinsel kombinasyonlar ve problem çözme aşaması

Gelelim bebeklerimizdeki ilerlemenin nasıl olduğunu incelemeye

Bebekler, şemaları adapte ederek, organize bir şekilde ilerleme gösterir. Bir aşama tamamlandığında bir sonrakini oluşturur, her aşama kendisinden öncekiyle arasında bir zincirleme bağ oluşturur.

0-24 aylık bebeklerde bilişsel gelişimi gelişim dönemlerine göre yapması beklenilen becerileri aşağıdadır.

Sevgili ebeveynler çocuklarımız kendilerine özgüdür. Her bireyin yapabilecekleri farklıdır. Aşağıda belirttiğim aylara göre bilişsel gelişim becerilerini okurken her bebeğin gelişiminin kendine has olduğu ve bir beceriyi yapamıyor diye telaşa kapılmamız gerekiyor. Bebeklerimizi desteklediğimizde ve eğitim vermeye doğduğu andan itibaren başlamamız sadece bilişsel gelişimini desteklemez tüm gelişim alanlarını desteklemiş olacaksınız.

0-3 ay arası

Nesnelerin çıkardığı seslere tepki verir. Sesin geldiği yöne bakma başlar
Nesneleri gözlemleyebilir.
Görme alanı içindeki parlak nesneleri, elinizi takip edebilir
Sallanıp, ses çıkaran objelere karşı ilgisi artmaya başlar.
Ayın sonuna doğru karnının açlığını ağlama güdüsü ile belli etmesi beklenilir.
Ayın sonuna doğru tesadüfen parmak emmeyi öğrenebilir.
Aylıkken nesneyi gözleriyle 180 derece takip etmesi beklenilir.
Gözüne yakın herhangi bir objeye odaklanır.
Bakım veren ile göz temasında bulunur.
Hareketli objeler dikkatini çeker.
Tesadüfen keşfettiği hareketleri tekrardan yapma başlar.
3 aylık bebek görsel alandaki objeleri bütün olarak bakar.
Başını amaçlı olarak etrafa çevirir.
Görüş alanına giren yetişkin hareketlerini inceler.
Biberonu veya anne memesini tanır.
Eline verilen oyuncağı amaçsızca tutar. Ancak el-göz koordinasyonu sağlayamaz.
Yakındaki sesleri duyar ve sesin geldiği yöne başını çevirir. Annesinin sesini fark eder. Anneye ayrı bir tepki verme başlar.

3-6 ay arası

Başını döndürme başlar. Objeyi takip etme başlaması beklenilir.
Sese doğru yönelme başlar.
Bakım verenin ten kokusunu ayırt eder. Bakım verenle arasında farklı bir yüz( tebessüm etme) ifadeleri oluşabilir.
Işığın açık olup olmadığını fark edebilir.
İnsan yüzlerini dikkatle inceleme başlayacaktır.
Nesne devamlılığı oluşmadığından kaybolan nesnelerin yok olduğunu düşünür. Aramayı bırakır.
Başını amaçlı çevirmeleri başlar.
5 aylık bir bebek, artık babıldama dönemine geçmeye başlamıştır. Bilişsel gelişim ile dil paralel ilerler. Beyin gelişimi gecikirse dil gelişimide gecikme yaşanabilecektir.
Etrafı izlemeler başlayacaktır.
Anne ve babasının farkına varması daha kolay olacaktır. Anne ve babaya özel tepkiler verir.
Karnının acıktığını amaçlı ağlayarak belirtmeleri olacaktır.
5.ayını dolduran bebekten, anne ve babasını gördüğünde heyecanlanması yüzünde bir tebessüm olması, kollarını kaldırma gibi hareketler gözlemlenir.
İsminin farkındalığı başlar. İsmini duyunca başını çevirmeler olabilir
Seslerin hangi yüzlere ait olduğunu bilebilir.
Aynadaki yansımaları dikkatini çeker ve gülümse olabilir.
Ek gıda alan bebekler yiyeceklerin tatlarını beğenip beğenmediklerini yüz ifadeleriyle belli etmeleri başlar.
Tesadüfen keşifler hala devam etmektedir.

6-9 ay arası:

Görme ve dokunma duyusunu amaçlı bazı hareketler için kullanmaya başlayacaktır.
Yüz ifadelerini taklit etme gözlemlenebilir.
“cee” oyunlarından zevk alabilir.
Nesnelerin sürekliliğinin olduğunu fark eder.
İlgisini çeken her duruma bakar.
Yetişkinlerin hareketlerini izleme gözlemlenir.
Duyduğu sesin kime ait olduğunu kısmen bilir.
İstemli bağırmalar gözlemlenir.(kızdığında)
Bakım verenin ses tonlarını ayırt etme başlar (kızma, gülme)
Görüş alanındaki görüntüleri algılar.
İsmini bilir.
Hayır kelimesinin anlamını anladığı görülür.
Elindeki nesneyi sahiplendiği, elindeki nesne alındığında kızma duygusunu ağlayarak belli etme gözlemlenir.
İnsanları güldüren hareketler yapabilirler.
Oynadığı ve dinlediği müzikleri ayırt eder.
Çevresinin ilgisini ağlayarak çekeceğinin farkındadır.
Bilir elinden diğer eline nesne geçirmeleri başlayacaktır.
Merak duygusu ile etrafını kurcalamalar başlayacaktır.
Gözünün önündeki oyuncağı sakladığınızda aramalar başlayacaktır.

9-12 ay arası:

Saklanan herhangi bir şeyin farkına varır.
Amaçlı hareketleri başlayacaktır.
Görmediği nesnenin varlığını bilir. Çevresinde başka nesnelerin olduğunun farkına varma başlar.
Tek kelimelik komutları anlama ve karşılık verme başlar.
Uzatılan nesneyi tutma kavramı gelişmeye başlayacaktır.
Büyük parçalı nesneleri kutularına koyabilmeye çalışır. 12. aya doğru bu becerileri daha da gelişebilir.
Jest ve mimiklerini kullanmaya başlar.
Nesne isim eşleştirmeleri yapabilir.
Nesnelerin hangi amaçla kullanıldığını öğrenme başlar. (yemek yerken kaşık kullanılması gerektiği)
Basit parça bütün eşleştirmeleri yapma başlayabilir.
Bedeninin farkına varma gözlemlenir.
Aile bireylerini tanır
Nesne sürekliliği oluşmaya başlamıştır. Kaybolan nesnenin nerede aranması gerektiğinin farkındadır.
Kendi başına yemek yeme girişiminde bulunur. Bu girişimi desteklenmelidir.
Keşfetme ve merak dürtüsüyle birlikte her şeyi kurcalamalar görülür.
Yabancı insanları ayırt etme gözlemlenir.

12-18 ay arası:

Merak keşif duygusu yürüme becerisiyle daha da gelişmeye başlamış olacaktır.
Elindeki nesneye olan dikkati artar ve altını, üstünü incelemeler görülür
Bildiği nesnelerin hangi amaçla kullanıldığının farkındalığı oturmuş olacaktır.
Bildiği nesneleri sorduğunuzda gösterebilir veya o nesneye bakabilir.
Önceden çocuğun gözü önünde saklanılan nesneyi bulamazken şimdi o nesneyi bulabilir.
Nesneleri farklı yollar aracılığı ile tanımaya çalışır. (ağzına alma, vurma, atam vb.)
Henüz dil gelişimi iyi gelişmediğinde işaret ederek istediklerini, yaptırabilir.
Basit yönergeleri yerine getirebilir.( al, ver, )
Küçük nesneleri ağzı açık bir kaba koyar.
İstenilen bir çok nesneyi gösterebilir.
Dikkat çekmek için farklı girişimlerde bulunabilir.(oyun oynamak, taklit yapmak, tuhaf sesler çıkarmak)
Taklit yeteneği iyice gelişmiş olacaktır.
Gösterildiğinde 3 küpü üst üste koyabilir.
Basit resimleri ayırt edip, gösterebilir.
Gördüğü bütün objeleri isimleriyle tanır.
Bir nesne istendiğinde alıp isteyen kişiye getirebilir.
Basit kurallara uyma davranışı içinde bulunabilir. Kuralların tam olarak öğrenilmesi 7 yaşından sonra gelişmektedir.
Bilişsel anlamda kavram eğitimi öğretilmeye başlanılırsa öğrenilmeye başlanılacaktır. (küçük,büyük vb.)
Bedeninin de veya başka bir nesne üzerinde sorulduğunda :gözleri, ayakları, burnu, elleri, ağzını, burnunu gösterebilir.
Bu dönemin önemli kazanımlarından biri nesnenin sürekliliğinin kazanılmasıdır. Nesne sürekliliğinin kazanılması ile bebek görüş alanı dışına çıkan nesne ya da kişilerin aslında yok olmadıklarını kavramış olurlar.

18-24 ay arası:

Nesneleri ayırt etme ve nesnelerin ortak özelliklerini bulma becerisi gelişir. Bebek aynı renkteki küpleri eşleştirebilir, benzer nesneler içinde en büyük ve en küçük nesneyi gösterebilir. Bu dönemde bebek sorulduğunda resim üzerinde yüzdeki organları(ağız, burun, göz gibi) gösterebilir, küpleri üst üste koyup bozabilir.
Sert-yumuşar gibi zıt kavramları anlamaya başlar.
Nesneler görsel alanından çıktığında, var olduğunu bilir.
Giysilerini fırsat verilirse giyip çıkarmaya çalışabilecektir.
2- 3 kelimeden oluşan cümleler kurabilir.
Sorulan sorulara cevap verebilir.
Kendisine ait olan nesnelerin farkındalığı artabilir.
Ben merkezcilik dönemine doğru giriş yapılmıştır.
2 yaş sendromu dönemini bazı çocuklar yaşarken bazı çocuklar yaşamaz.
Dil gelişiminin ilerlemesiyle birlikte sorular sorması artacaktır.
Çevresindeki insanları ve yaşadığı yeri tanır.
Görev verildiğinde yerine getirmekten keyif alır.

2 YAŞ

Sürekli sorular sorar ve cevap bekler.
Bağımsızlığının iyicene farkına varmış durumdadır.
Verilen sorumlulukları yerine getirmekten keyif alır.
İyi, kötü, yanlış, doğru kavramlarının gelişimi başlayacaktır
Nesne eşleştirmeleri yapabilir
Bilişsel anlamda eğitim verildiğinde kavram, renkleri öğrenebilir.
1-5 arası sayı sayabilir.
Gruplama çalışmaları yapabilir.
Şemaları gelişmeye başladığı için bir çok nesne, hayvanları vb. tanır. İsmi söylendiğinde gösterebilir.
Oyunlar kurmasına yardımcı oyunlar oynanılabilir.
3-4 parçalı puzzel yapabilir.
5-6 parça küpü üst üste dizebilir.